गूगल अनुवाद करे (विशेष नोट) :-
Skip to main content
 

न्यूरोलॉजिकल बीमारियों के लक्षण


बीमारी या रोग (Disease) अलग चीज है और लक्षण (Symptom) अलग। एक रोग के अनेक लक्षण हो सकते हैं। एक लक्षण अनेक रोगों में पाया जा सकता है। लक्षण (Symptom) मरीज या परिजनों द्वारा, डॉक्टर या किसी को भी बताया जाता है।

“मुझे सिर दर्द हो रहा है”

“मैं चक्कर और उल्टीयों से परेशान हूं”

“मेरे पिताजी की याददाश्त कम होती जा रही है”

“मेरी बहन को बेहोशी में झटके के दौरे आते हैं”

उपरोक्त वाक्यों में रेखांकित शब्द लक्षणों के उदाहरण है।

भूमिका

डॉक्टर उम्मीद करते हैं कि मरीज और घर वाले लक्षणों का वर्णन सही तरीके से, विस्तार से, सिलसिलेवार रूप से बताएंगे।

कुछ लोग ठीक से नहीं बता पाते। घबरा जाते हैं। जल्दी में रहते हैं। डॉक्टर उनकी मदद करते हैं। देखिए एक लेख हिस्ट्री इतिवृत्त यहां हम उन प्रमुख लक्षणों के बारे में बताएंगे जो प्रायः न्यूरोलॉजिकल रोगों में पाए जाते हैं। हालांकि हमेशा ऐसा नहीं होता। कभी-कभी इनमें से कुछ सिम्टम्स, न्यूरोलॉजिकल के अलावा अन्य अंगों की बीमारियों में भी सुने जा सकते हैं।
न्यूरोलॉजिकल रोगो में लक्षणों का वर्णन सुनते ही डॉक्टर के दिमाग का कंप्यूटर चालू हो जाता है। मानों शतरंज का खेल शुरू हो गया है।

“अच्छा यह तकलीफ है, तो A, E, N aur M रोग हो सकते हैं”

“साथ में लक्षण क्रमांक (iii) और (vi) भी हैं तब तो N और E की आशंका ज्यादा है”

“लेकिन लक्षण क्रमांक (viii) तो है ही नहीं तो फिर E भी होना चाहिए”

इस प्रकार की सोच को सांख्यिकी विज्ञान (स्टैटिस्टिक्स) में बेसियन थ्योरम(Baysian Theorem) कहते हैं।
लक्षण सुनते सुनते न्यूरोलॉजिस्ट के दिमाग का कंप्यूटर, ब्रेन की एनाटॉमी की फाइल सबसे पहले खोलता है और पूरे समय खोले रखता है।
“दोनों पैरों में कमजोरी है, चलते नहीं बनता” अर्थात रीड की हड्डी के अंदर स्थित मेरुतंत्रिका(Spinal Cord) में रोग हो सकता है।”

“पसलियों के नीचे का धड़ सुन्न लगता है”, अर्थात मेरुतंत्रिका के खंडों के डार्सल खंडो के मध्य भाग में रोग होना चाहि।”

“उठते बैठते पैरों में अकड़न रहती है, टाइटपन लगता है, कभी झटके आते हैं। अर्थात मेरुतंत्रिका में उपर मस्तिष्क से नीचे की दिशा में आने वाले तंतुओ का बंडल (अपर मोटर न्यूरॉन या कार्टिको स्पाइनल पाथ – वे) क्षतिग्रस्त हो गया है।
एनाटॉमी और लक्षणों का यह रिश्ता न्यूरोलॉजी में सबसे पुख्ता है गणित या फिजिक्स के समान(2+2=4)। यदि डॉक्टर को नर्वस सिस्टम (तंत्रिका तंत्र) का रचना विज्ञान(एनाटोमी) और साथ में अन्य रचनाओं के कार्यकलाप(फिजियोलोजी) अच्छे से याद हो तो डाय्ग्नोसिस की पहेली बुझाने में आनंद आता है।
अन्य अंगों की बीमारियों(कार्डियोलॉजी आदि) के निदान में वह क्लिनिकल रोमांच या थ्रिल नही है जो न्यूरोलॉजी में है।
यूं तो एनाटॉमी और फिजियोलॉजी के पाठ एमबीबीएस के पहले साल में ही पढ़ा दिए जाते हैं, परंतु मुश्किल यह है कि अगले पांच-सात वर्षों में, अन्य विषय पढ़ते-पढ़ते, यह भुला दिए जाते हैं।
न्यूरोलॉजी प्रेक्टिस वाले डॉक्टर्स के लिए रिवीजन जरूरी होता है।
सामान्य पाठकों में चिकित्सा विज्ञान के बारे में पढ़ते समय, बताते समय, प्रायः देखा गया हैं कि वे अनेक लक्षणों और रोगों की स्वयं में या किसी निकट सम्बन्धी में कल्पना करने लगते हैं, अपने आप पर या, किसी और पर किन्ही किन्ही लक्षणों को आरोपित करने लगते हैं। ऐसा करने से बचना चाहिए। किसी प्रकार के निष्कर्ष पर जल्दबाज़ी में नहीं पहुंचना चाहिए। यदि सचमुच ही, गंभीरता पूर्वक, अंदेशा हो रहा हो तो, चिकित्सक से परामर्श लिया जा सकता हैं। विभिन्न लक्षणों को नर्वस सिस्टम की एनाटॉमी तथा फिजियोलॉजी के आधार पर वर्गीकृत करा गया है। कुछ सिम्पटम्स के बारे में लघु या विस्तृत लेख उक्त शब्द को क्लिक कर के पढ़े जा सकते हैं।

रक तंत्र (मोटर सिस्टम)
Motor Paralyse लकवा, निर्बलता
निःशक्तता, पक्षाघात
Wasting अपक्षय
Atrophy क्षीणता
Cramp एंठन
      वायठा
      उद्वेंट
Spasticity अकडन, जकड़न
संस्तम्भता
Hypokinesia अल्पगति
Bradykinesia मंदगति
Akinesia अगति
Dyskinesia अपगति
Rigtdity कड़कपन, अकडनImbalance असंतुलन
Ataxia गतिभंग
      गतिविभ्रम
Habit-spasm आदतन झटके, Tic स्वाभावाकर्षकिलनी, चिचड़ी
Apraxia चलाघातTone तान, तन्यता
Hypertonia अति तन्यता
Hypotonia अल्पतन्यता
Gail चाल      चाल-ढाल     चलने का ढंग
Monoplegia एकांगघातInvoluntary अनैच्छिक            अस्वैच्छिकJerk  झटका, प्रतिक्षेप, “चमकना”
Paraplegia अधरांगघातMovement गति, चाल, संचलनPeresis आंशिकनिर्बलता
Quadriplegia चतुरांग घातDystonia दु:तन्यता          दुस्तानताMyoclonus पेशी अवमोटन
Biplegia  द्विअंगघातIncordination असंयोजन
            कुसंयोजन
            असमन्वय
Plegia पूर्ण निर्बलता
Hemiplegia अर्धागवात, अर्धांगघातTremor कम्पन, स्पंदन
संवेदी तंत्र (सिंसरी सिस्टम)
Analgesia      सुन्नापना,पीड़ा – शून्यतापीड़ा – नाशHypoasthesia अल्पसंवेदना  Peresthesia अपसंवेदनाAnaesthesia असंवेदनाDysesthesia पीड़ा कुसंवेदिताHyperalgesia  अतिसंवेदनाHeadache  सिरदर्द
Ceavical Pain गर्दन दर्दLumbago कमरदर्दSciatica शिएटिका,  सायटिका
Anosmia अघ्रानता,  अनसुंघनी,घ्रणा भाव,अघ्राणतBurning जलन
विशेष इन्द्रियां (स्पेशल सेंसेस)
Dysosmia  पराघ्राणता, घ्राण-वैकल्यParosmia कुघ्राणता, अपघ्राणताOscillopsia   दोलायमान द्रष्टिBlepharospasm पलकों का अति संकुचन, नेत्रच्छदाकर्ष, वतर्मकिर्षDeafness बहरापन बघिरताHearing Impairment श्रवण शक्ति में कमीTinitus – कर्णगुंजन, कान बजना, कर्णक्ष्वेण
Ageusia  स्वादहीनता, अस्वाद, विरसताHypogeusia अल्पस्वादVision Loss कम दिखना, न दिखाई पड़ना, अंधापन            धुंधली द्रष्टि, अल्पद्रष्टिVision     द्रष्टि, बीनाईColor Blindness रंगान्धताScotoma अन्धक्षेत्रDiplopia दुहरा दिखना, दो दो दिखना, द्विगुण द्रष्टि, द्विद्रष्टिताSquint भेंगापनPtosis पलक का गिरना वतर्मपातProptosis आँखों का उभार (टेंटर)           चक्षु भ्रंश नेत्रोंत्संघVertigo giddiness चक्कर, घुमेरी, घूर्णन, घुमटाDizziness चकराना, शिरोभ्रमण
चेतना
Coma बेहोशी,प्रगाढ़ बेहोशी, निश्चेतना अवस्था, अचेतनाStupor व्यामोह, अर्धचेतना, अवचेतनाDelirium प्रलाप, सन्निपात, उन्माद, चित्तभ्रम
Drowsyness उनींदापन, तन्द्रा, सुस्तिपन,  ऊँघ, झपकीConfusion भ्रम,उलझन, संभ्रमDisorientation भ्रान्ति, बेसुधी, परिभ्रान्ति, अनभिर्विन्यास
Allered Sensorium परिवर्तित चेतनाInattention बेध्यान  Attention Deficit ध्यान में कमी
  एकाग्रता में कमी
Lack of Insight अंतर्ज्ञान में कमी
बुद्धि संज्ञान स्मृति
Mental Retardation मंदबुद्धि,
मानसिक मंदता
Demenita मनोभ्रंश, बुद्धिक्षयCognition अभिज्ञान, संज्ञान
Congitive impairement संज्ञान हानिNeglect उपेक्षा, सुध लेनाAmnesia विस्मरण, स्मृति लोप
Memory Impairement स्मृति हानि
व्यवहार विचार बोध
Abnormal Behaviour असामान्य व्यवहारBehavioural disturbance
व्यवहारात्मक गड़बड़ी  
Abnormal Thoughts असामान्य विचार
Incoherent ThinkingParanoid ThoughtsEuphoria अतिउत्साह, उत्साहोन्माद
Mood Disorder मनोभाव,
अव्यवस्था
Apathy उदासीनता
अरुचि
Orientation ध्यान बोध
In time समय- बोधIn place स्थान बोधIn person व्यक्ति बोध
निद्रा
Prisomnia अनिद्राRestless leg syndrome सोने से पहले पैरों में दर्द व बैचेनीLeg movement in sleep नींद में पैर पटकना, हिलाना
Hypersomnia अतिनिद्राJet-lag विमान यात्रा थकान, समय क्षेत्र अंतरण के कारण निद्रा चक्र में गड़बड़ीDelayed sleep phase syndrome
देर से सोना, देर से उठाना
Nocturnal myoclonic jerks निद्रा झटकेSleep Paralysis निद्रा शिथिलता
  निद्रा आतंक
Night Terrors / Night Mares
दु:स्वप्न
Somnambulism नींद में चलना
निद्राचरण
Somnilogui   नींद में बोलनाSleep apnea निद्रा-श्वास रोग
अश्वसन
मनोविज्ञान मनोरोग
Bradyphrenia, Slow thinking
मंद-विचारशीलता, ठीक से सोच न पाना
Dehusion मिथ्या विश्वास जो प्रमाण व तर्क द्वारा दूर न किये जा सके, भ्रमासक्ति, जड़ भ्रान्तिHalhecination मतिभ्रम, विभ्रमएसी संवेदी अनुभूतियाँ जो है नहीं
Being Possessed वशीकरण में होनाHyper emotionality अतिभावुकताHypo Emotionality अल्पन्यून भावुकता
Depression अवसाद, उदासी Mania उन्माद Abulia निर्णय करने व् इच्छा शक्ति का अभाव
Akathasia सततगति, बैचेन गति, अस्थिरता
Addiction लत, व्यवसनHabituation आदत होनाIntoxication नशे के प्रभाव में होना
Withdrawl विनिवर्तनDeaddition नशा छुडवाना, छुटना, नशीला पदार्थ न मिलना या बंद करना
Mutism मूकताImpersistence अन अटलता, अतिरंतरताPerseveration धुन लगना, दुहराव, बार बार करना
FITS
Epilepsy      मिर्गीFainting      बेहोशी, गशFit          फिट, दौरा
Fainting   बेहोशी, गशSyncope मूर्छा  

<< सम्बंधित लेख >>

Skyscrapers
न्यूरोलॉजिकल बीमारियों का उपचार

आज से दो तीन दशक पूर्व तक न्यूरोलॉजी के बारे में माना जाता था कि उसमें कोई खास इलाज नहीं…

विस्तार में पढ़िए
Skyscrapers
न्यूरोलॉजिकल बीमारियों का निदान (Diagnosis)

सभी प्रकार के रोगों के निदान (डायग्नोसिस) में निम्न पायदान होती है (i) हिस्ट्री History (इतिवृत्त) मरीज और उनके घरवालों…

विस्तार में पढ़िए
Skyscrapers
न्यूरोलॉजी क्या हैं

वैसे तो न्यूरोलॉजी के बारे में कई सारी बाते लिखी गई हैं पर क्या आप जानते हैं न्यूरोलोगी क्या हैं…

विस्तार में पढ़िए


अतिथि लेखकों का स्वागत हैं Guest authors are welcome

न्यूरो ज्ञान वेबसाइट पर कलेवर की विविधता और सम्रद्धि को बढ़ावा देने के उद्देश्य से अतिथि लेखकों का स्वागत हैं | कृपया इस वेबसाईट की प्रकृति और दायरे के अनुरूप अपने मौलिक एवं अप्रकाशित लेख लिख भेजिए, जो कि इन्टरनेट या अन्य स्त्रोतों से नक़ल न किये गए हो | अधिक जानकारी के लिये यहाँ क्लिक करें

Subscribe
Notify of
guest
0 टिप्पणीयां
Inline Feedbacks
सभी टिप्पणियां देखें
1
0
आपकी टिपण्णी/विचार जानकर हमें ख़ुशी होगी, कृपया कमेंट जरुर करें !x
()
x
न्यूरो ज्ञान

क्या आप न्यूरो ज्ञान को मोबाइल एप के रूप में इंस्टाल करना चाहते है?

क्या आप न्यूरो ज्ञान को डेस्कटॉप एप्लीकेशन के रूप में इनस्टॉल करना चाहते हैं?